Chỉ vì "khôn nhà dại chợ" ?

Hết thời "tự hào" về gạoViệt !

* NGUYỄN MINH NHỊ

* 25 năm ta say sưa, giờ Campuchia ‘qua mặt’ về gạo

Hơn 25 năm xuất khẩu gạo chúng ta say sưa "cạnh tranh" với "gạo cho người nghèo - nước nghèo" để rồi nay Campuchia đã qua mặt chúng ta về gạo thương hiệu.

Nói đến nông nghiệp ai cũng có thể nói ngay rằng đó là tiềm năng, là lợi thế, là nền tảng để tích lũy ban đầu và phát triển kinh tế Việt Nam. Nhận định thế hoàn toàn đúng vì nước ta ở vào vị trí rất thuận lợi để trồng lúa nước, cây ăn quả, chăn nuôi thủy - súc sản, đánh bắt thủy - hải sản; có rừng nhiệt đới phong phú; có nhiều khoáng sản và dầu - khí; có bờ biển dài bằng chiều dài đất nước và có mặt biển rộng bằng ba lần đất liền. Ông cha ta, từng một thời tự hào là "rừng vàng biển bạc", đã không sai! Lợi thế kinh tế nông nghiệp, thậm chí còn đi vào tiềm thức, thơ ca..., đã trở thành văn hóa và cả trong triết lý sống của người Việt Nam xưa nay. 

Nhưng rồi, trong mười năm (1975 - 1986), do những kết quả đạt được không như mong đợi mà ta nhận ra được giá trị thật của kinh tế thị trường, kinh tế nông nghiệp, vai trò lịch sử và tinh thần yêu nước của nông dân, tính bền vững của văn hóa nông thôn (làng xã). Từ chỗ nhận ra ấy, ta lại để nông dân làm nông nghiệp một cách "tự nhiên chủ nghĩa" suốt 30 năm, nên rồi nay ta lại phải trả giá.

"Nổ" như bắp rang, "tàn" như bông súng

Năm 1986 Việt Nam đổi mới. Ngày 7/11/1991 ký Hiệp định Mậu dịch Việt Nam - Trung Quốc. Ngày 11/7/1995 bình thường hóa quan hệ Việt- Mỹ. Ngày 28/7/1995 gia nhập ASEAN. Ngày 7/01/2007 gia nhập WTO...

Nhờ tự đổi mới và nhờ hội nhập, nông nghiệp phát triển nhanh vượt bậc, nhiều mặt hàng như lúa gạo, thủy sản, cao su, cà phê, hồ tiêu, điều, trà... xuất khẩu có sản lượng lớn, thuộc hạng nhất nhì thế giới. Từ năm 1989 Việt Nam bắt đầu xuất khẩu gạo (1,370 triệu tấn), đến năm 2012 ta xuất đạt đỉnh cao nhất là 7,736 triệu tấn. Năm 2011 cá tra xuất khẩu đạt đỉnh cao 1,8 tỷ USD; đời sống một bộ phận lớn nông dân được cải thiện, bộ mặt nông thôn dần sáng lên, và được nhiều nước và tổ chức quốc tế khen ngợi, và học tập theo.

Thắng lợi này lại một lần nữa làm cho chúng ta "ngủ trên tiềm năng" và "hát hoài bài ca con cá, cây lúa" một cách hồn nhiên! Những ngôn từ gần như mặc định và "nổ" như bắp rang: Đổi mới, hội nhập, thị trường toàn cầu, cạnh tranh, nông nghiệp là nền tảng, xuất khẩu là mũi nhọn kinh tế, chuyển dịch cơ cấu kinh tế, tái cấu trúc sản xuất v.v... và ...v.v...

Kinh tế Việt Nam là kinh tế xuất khẩu. Kim ngạch xuất luôn cao hơn GDP qua các năm, nhất là từ khi có doanh nghiệp FDI tham gia. Hiện Việt Nam đang đứng đầu các nước ASEAN về xuất hàng vào Mỹ, điều mà nhiều người (không dám) mơ từ những năm sau Đổi mới.

Nhưng từ đỉnh cao những năm 2000, các chỉ tiêu xuất khẩu nông - thủy sản đều tụt dần. Lý do là: Hơn 25 năm xuất khẩu gạo chúng ta say sưa "cạnh tranh" với "gạo cho người nghèo - nước nghèo" để rồi nay Campuchia đã qua mặt chúng ta về gạo thương hiệu. Việt Nam giờ không có gạo thương hiệu, và gạo cho người nghèo cũng đang ế vì không ai chịu nghèo mãi để ăn gạo nghèo của ta!

Các doanh nghiệp Việt Nam một mình một chợ về nuôi và xuất khẩu cá ba sa, cá tra, nhưng vì tự cạnh tranh nhau (hạ giá bán) mà triệt tiêu sức cạnh tranh của mặt hàng này. Những năm 1990 ta bắt đầu xuất cá ba sa và cá tra, đến năm 2007 đạt giá trị 1 tỷ USD, và tăng dần nhờ mở rộng thị trường đến 130 quốc gia và vùng lãnh thổ.

Năm 2011 là năm đỉnh cao cả 3 chỉ tiêu: Nuôi 6.000 ha mặt nước, đạt 600.000 tấn cá nguyên liệu và xuất khẩu đạt 1,805 tỷ USD, chiếm 34,2% tổng kim ngạch XK thủy sản và bằng 2% GDP cả nước. Về giá xuất, từ 4,93 USD/Kg trong những năm 1997-1998 xuống còn 2,8 USD/Kg những năm 2008-2011, và xuống còn 1,8 - 2,5 USD/Kg (năm 2015) mà gần như không còn khách hàng. Đặc biệt thị trường Trung quốc, đôi khi có tác dụng bổ sung, nhưng thường xuyên là yếu tố gây khủng hoảng thiếu thừa của nông-thủy sản Việt Nam nói chung một cách bất định.

Chỉ kể hai mặt hàng lúa-gạo và cá tra là lợi thế (gần như độc chiếm) của Việt Nam một thời được nâng niu như bông hoa, nhưng cách làm của ta nay làm cho nó "tàn" như bông súng (luộc). Mặc dù bông súng mọc từ trong đất có nước, nhưng không đủ sắc tươi quá ba ngày. Nói không sợ mếch lòng thì cách làm của chúng ta là chỉ biết có "khôn nhà” mà “dại chợ"!

Ai lo cho nông dân? Nông dân lo cho ai?

** ‘Lãnh đạo còn chém gió giỏi hơn bọn tôi’

Điều hiển hiện tại các sân chơi mà ta đã vào như ASEAN, AFTA, FTA, WTO, hay sắp vào như TPP… sân nào đối với ta cũng đều không bằng phẳng. 

"Đảo võ" và "Chém gió"

Quản lý sản xuất nông nghiệp của ta, nếu căn cứ vào đường lối, chính sách, luật pháp Nhà nước vào công tác qui hoạch, kế hoạch của các bộ ngành và địa phương, phải nói là tương đối hoàn hảo và từng được một số nước bạn tìm hiểu, học tập. Nhưng nếu nhìn vào công tác điều hành sản xuất-kinh doanh thì từ cơ quan quản lý đến người nông dân giống như thầy cúng cầu mưa - "đảo võ". Và như thầy pháp lên đồng cầm gươm "chém gió" .

"Đảo võ" là vì từ quan liêu bao cấp sang thị trường mà không cụ thể hóa được "định hướng xã hội chủ nghĩa". Từ lấy công tác qui hoạch kế hoạch làm công cụ quản lý, nay nghe đâu người ta tính bỏ qui hoạch (?). Từ bảo tồn chọn lọc giống gốc quốc gia nay tính bỏ "mấy ông già bà lão" ấy để nhập giống (Trung Quốc) về xài chắc?

Đầu năm, thấy trên VTV1, Đoàn viên Thanh niên Bộ Công Thương đi bán "giải cứu" dưa hấu, hành tím cho nông dân, gây cảm xúc cho không ít khán giả, nhưng chỉ mua và bán dùm cho đâu được mấy tấn! Mới đây, vào mùa nhãn Hưng Yên và mùa vải thiều Lục ngạn, nghe đài VOV1 nói "chủ động chuẩn bị", "mở thị trường sang Mỹ, Nhật, Úc, Tây Âu...", nhưng kết thúc vụ mùa cũng chỉ xuất được vài tấn trong số hàng chục ngàn tấn mỗi loại có "thương hiệu" này qua đường hàng không. Hèn nào, có người nói "nền kinh tế một container" là vậy.

Tệ hơn nữa, xuất hàng lúc đầu đạt yêu cầu chất lượng, vệ sinh an toàn thức phẩm, nhưng lần sau thì sẽ khác và bị từ chối, như "tôm rau câu", "tôm đầu đinh" chẳng hạn. Ngay người viết bài nầy, từng ra lệnh đi gom heo bò làm lẻ, làm lậu bên ngoài vào trại giết mổ tập trung, nhưng Tết vẫn được lò mổ tặng thịt heo ăn Tết hôi rình vì bị bơm nước bẩn, để "thưởng công" lãnh đạo! 

Hàng đêm, nhìn lên VTV1 vào giờ vàng thời sự, trong những vị ta quen mặt đi lễ và đi hội, ít thấy ai xuống nhà xưởng, đi ra đồng, vào bệnh viện quá tải, hay gặp dân bàn chuyện làm ăn, và nhất là đối thoại những vấn đề bức xúc.

Nếu kiên trì lục lại tất cả các văn kiện của các cấp các ngành, tại các cuộc hội họp, sẽ thấy bao nhiêu điều nói mà không nói đã làm được đến đâu rồi? Hay nó chỉ như "lời cầu nguyện", hoặc như "đảo võ cầu mưa" cứu hạn! 

Nhưng cũng ngặt nỗi là khi thành công một số mặt hay được một mớ ngoại viện nào đấy thì trở lại căn bịnh ban đầu là "Nổ" và "chém gió", như TS Võ Trí Thành Phó Viện trưởng Viện Nghiên cứu và Quản lý Kinh tế Trung ương nói tại Diễn đàn Kinh tế Mùa thu tại Sầm Sơn - Thanh Hóa ngày 27/8/2015: "Người Việt Nam chém gió trong nước rất giỏi. Lãnh đạo còn chém gió giỏi hơn bọn tôi".

"Dấu ấn"

Hoàn cảnh nghiệt ngã là ta bước ra khỏi chiến tranh, thương tích đầy mình. Chúng ta đã bắt tay quản lý đất nước và phát triển kinh tế với lực lượng lao động là lính, là nông dân tự do, nghèo, ít học, và chưa một lần làm công nhân, và với một số doanh nhân vốn liếng ít ỏi, thậm chí trắng tay, còn sót lại sau cuộc chiến, quản lý còn thiếu kinh nghiệm.

Trong khi đó, yêu cầu chuyên môn hóa như dấu cộng (+) hoặc dấu trừ (-) gắn trước mỗi chữ số của bài toán một cách mặc định, như quản lý ngành sản xuất anh phải "lên bờ xuống ruộng" với công việc ấy, với thị trường..., chứ không chỉ với mớ kiến thức sách vở ở nhà trường. Đó là chưa kể có thứ kiến thức sách vở không liên quan gì đến hoạt động kinh tế cụ thể, hay chỉ ngồi đọc các báo cáo "xơ chai" trong phòng lạnh hay dự các "hội thảo qua loa", thì làm sao mà quản lý. Cái lạ là hình như chúng ta chưa thấy rõ cái "dấu ấn" ấy để biết đúng giá trị các con số mà mình chọn để giải bài toán.

Những người đại biểu cho dân làm ra luật, nhưng không hiểu biết về hoạt động trên thương trường, hay công việc của người công nhân, nông dân, thậm chí có người chưa học luật... thì khi làm luật có liên quan ắt còn có nhiều kẽ hở là tất nhiên. Thậm chí có người nói luật nầy ta làm có tham khảo luật các nước Âu-Mỹ. Nhưng họ quên rằng thể chế chính trị ở đó là tam quyền phân lập, xã hội dân sự, kinh tế thị trường tự do…

Tại sao con cá nheo của Mỹ chỉ nuôi ở vài bang miền nam nước Mỹ và cũng chỉ vài ông dân biểu Mỹ ứng cử ở đó có trách nhiệm với ngư dân - cử tri nơi ấy mà vận động quốc hội ra được luật bảo vệ quyền lợi cho ngư dân họ? Những bài toán có mẫu số khác nhau đều phải được qui đồng mẫu số trước khi giải. Nếu không thì có "hội" mà không "nhập" được.

Trong nông nghiệp ta nói "liên kết 4 nhà" nhưng chỉ là khẩu hiệu. Campuchia không nói mà làm được gạo thương hiệu xuất qua hơn 40 nước, còn ta đóng gói gạo trắng bán lẻ, nhưng qui cách và "chữ hiệu" trên bao là theo yêu cầu nước nhập khẩu! Xuất năm cao nhất gần 8 triệu tấn gạo mà chỉ một nhãn hiệu "Gạo Việt Nam"! Tôi từng tham gia trao đổi kinh nghiệm làm lúa với các tỉnh Campuchia giáp ranh (tỉnh tôi) theo yêu cầu của bạn, tôi thấy họ có nhiều bài học hay về quản lý tài nguyên - môi trường, nhưng ta không học được vì ta đã không còn cơ hội "qui đồng mặt bằng quản lý" như họ. Ta như "Tre già" rồi!

"Hy vọng"

Tình hình tương tự cần có mạn đàm riêng nhưng điều hiển hiện tại các sân chơi mà ta đã vào như ASEAN, AFTA, FTA, WTO, hay sắp vào như TPP... sân nào đối với ta cũng đều không bằng phẳng vì "không đồng mẫu số". Cái "không" đó chính là cái khó của các nhà doanh nghiệp và của người lao động là chủ yếu. Nhưng sự xuất hiện của Tập đoàn Vinamilk, Tập đoàn Dệt may, Xí nghiệp Dược Hậu Giang, hay như Tập đoàn HAGL… đầu tư ra nước ngoài thành công về mặt nông nghiệp gợi cho ta hy vọng!

N.M.N/Tuanvietnam