Khát vọng thay đổi là năng lực quan trọng nhất giới trẻ cần có.

Tác giả: HẢI TÂM 

"Nhìn vào mặt tiêu cực của thế hệ đi trước để lý giải cho việc không hành động là... phản động. Không thể nhìn vào mặt tiêu cực để lý giải 'tôi xấu vì cha tôi xấu'" - ông Nguyễn Trần Bạt.

Quan trọng nhất là khát vọng thay đổi

- Trong một bài phỏng vấn, ông từng nhấn mạnh 3 loại năng lực mà người lao động cần có, trong đó có khát vọng thay đổi. Theo ông năng lực đó quan trọng với giới trẻ thế nào, nhất là đặt trong bối cảnh khủng hoảng như hiện nay?

Cuộc sống bắt con người phải thay đổi, cuộc sống không chiều ai cả. Chẳng hạn có người giỏi toán lại thành công nhân đóng gạch, chúng ta cũng từng có thời kỳ rất dài như thế đúng không?

Theo tôi, khát vọng thay đổi chính là năng lực quan trọng nhất mà thế hệ trẻ cần phải có, bởi họ cần đi tìm những vùng đất mới. Nước Mỹ hình thành bằng khát vọng ấy, trở thành một cường quốc, một nền kinh tế vĩ đại là nhờ hình thành quốc gia bằng những người có khát vọng thay đổi. Trung Quốc ra khỏi tất cả những trì trệ trước đổi mới, phát triển được như hiện nay là thành quả của khát vọng thay đổi.

Thế nhưng nếu thay đổi bạt mạng, vô điều kiện thì lại nguy hiểm. Bởi nó khiến chúng ta biến tất cả mọi nguyên liệu rất nguyên sơ của cuộc sống thành phế phẩm. Khát vọng thay đổi phải dựa trên cơ sở khoa học, và luôn gắn liền với sự hiểu biết, với sự nhạy cảm có chất lượng lương tri, có nền tảng đạo đức của con người.

Cho nên con người phải rèn luyện cả năng lực cụ thể, năng lực kỹ trị lẫn cả năng lực đạo đức, tinh thần. Bởi chúng ta có một đội ngũ nhiều người thành đạt nhưng không lành mạnh, vì xã hội chúng ta không lành mạnh, và khi đã không lành mạnh về tinh thần thì càng thành đạt càng không lành mạnh.

Xã hội lành mạnh là xã hội con người vẫn còn sống được với nhau, tin, yêu nhau được, vẫn còn do dự trước tất cả những hành động gây thất thiệt cho người khác. Luôn luôn phải có nền tảng về đạo đức, luôn luôn phải xem sự lương thiện là một trong những vốn ban đầu của đời sống con người.

- Theo quan sát từ xã hội cũng như từ chính quá trình sử dụng nhân lực của mình, ông có thấy một khát vọng thay đổi đầy đủ ở giới trẻ Việt Nam chưa?

Đủ, thậm chí là khát vọng lớn hơn cả khả năng. Tuy nhiên điều đó vẫn là tích cực. Một người hát karaoke say sưa và luôn tưởng tượng mình là Thanh Lam, hay Hồng Nhung thì đó là quyền của họ và nó lành mạnh. Nó lành mạnh ở mong muốn hát bằng các diva đó, nhưng nếu nghĩ mình là diva như họ thì lại là dấu hiệu tiêu cực. Cái ranh giới từ khát vọng tích cực đến điểm hợp lý của nó chính là trí tuệ, đó là điều quan trọng nhất mà thế hệ trẻ cần có.

Con người đều có ảo tưởng. Ảo tưởng là một khái niệm triết học chứ không phải một khuyết điểm. Chúng ta cứ lên án ảo tưởng như một khuyết điểm, mà không nhớ rằng nếu không còn tưởng tượng, ảo tưởng nữa thì loài người sẽ "ngủ" say sưa thế nào.

Lớp trẻ cũng cần có ảo tưởng thì mới đi qua được những chông gai, rắc rối, những tiêu cực, khó khăn, trở ngại, như thiếu 100 triệu để "chạy" chẳng hạn. Không có ảo tưởng như vậy, con người làm sao sống qua được những điều kiện như hiện nay.

- Thông thường khát vọng thay đổi phải được dựa trên niềm tin. Tuy nhiên, có một nghịch lý là thế hệ trước thường hay nói thế hệ trẻ mất niềm tin, hay hoài nghi. Ngược lại, nếu thế hệ trẻ bây giờ nhìn vào "di sản" của thế hệ đi trước - những tiêu cực, trì trệ hiện nay - thì liệu họ còn có niềm tin để từ đó xây dựng khát vọng thay đổi?

Tôi nghĩ nhìn vào mặt tiêu cực của tình trạng, của thế hệ đi trước để lý giải cho việc không hành động là... phản động. Không thể nhìn vào mặt tiêu cực để lý giải "tôi xấu vì cha tôi xấu", và cũng chính vì thế mới có câu "Con hơn cha là nhà có phúc". Con mà không hơn cha thì dân tộc này tồn tại bằng cách gì.

Ở thời đại, giai đoạn nào, thì thế hệ trước cũng là tiêu cực đối với bọn trẻ. Không ai yên tâm vui vẻ mặc lại áo của bà nội đi gặp người yêu cả.

Chúng ta phải chấp nhận điều ấy, và gọi đó là hư hỏng là không đúng. Vì nếu giới trẻ sùng bái thế hệ trước, luôn luôn lục lọi để mặc lại áo cũ của bà nội nó, thì với tư cách một người cha, tôi sẽ khóc.

Làm một người cha, sự dũng cảm, nhân văn nhất là nhìn thấy con mình điềm nhiên khác mình, thậm chí công kích cả những đặc tính của mình và phải xem đó là hạnh phúc. Đó chính là dấu hiệu tự do mà bọn trẻ cần nhất để đi ra khỏi quá khứ.

Tôi là một người đàn ông, một người cha suy cho cùng thì không tệ lắm. Nhưng tôi chưa bao giờ cảm thấy khó chịu về sự phủ nhận của con tôi đối với các giá trị mà tôi phải mồ hôi nước mắt mới làm ra được cho chúng. Nếu con tôi cứ "hau háu" nhìn vào tài sản, tiền bạc của tôi và biến cái đó thành không gian tinh thần cơ bản của nó thì còn gì là tương lai nữa?

Tôi xem sự phủ nhận một cách có hệ thống những quy tắc cũ là thái độ tích cực. Nhưng sự ý thức về nỗi vất vả của cha mẹ và những giá trị họ tạo nên trong cả chuỗi dài của lịch sử phát triển cũng là thái độ tích cực. Làm thế nào để cho con cháu chúng ta biết kính trọng cha ông, nhưng không trở thành nô lệ của các kinh nghiệm của cha ông.

Những nhận thức đó sẽ phát triển cùng bọn trẻ trong quá trình trưởng thành, trải nghiệm. Khi chúng phải lăn lộn kiếm tiền nuôi vợ con, chúng sẽ hiểu được bố mẹ mình ngày xưa từng vất vả thế nào để nuôi được mình. Cần kiên nhẫn chờ đợi phút giây bọn trẻ thức tỉnh bởi giá trị của lịch sử, chứ đừng gây sức ép bắt buộc bọn trẻ phải kính trọng thế hệ trước. Kính trọng là một loại tình cảm, không bắt ép được.

Vậy nên tôi nghĩ, không có gì để bi quan về bọn trẻ cả đâu. Bọn trẻ có bi quan về thế hệ đi trước, chứ thế hệ chúng tôi không bi quan về bọn trẻ. Nhưng chúng tôi dần dần cảm thấy lớp trẻ đang bi quan về thế hệ cha chú.

Đối mặt và lựa chọn nghiêm khắc

- Khi theo dõi truyền thông chẳng hạn, tôi cảm thấy cách thức thế hệ đi trước tiếp cận với giới trẻ thường mang tính chất của người đứng bên trên và phán xét. Có lẽ không phải nhiều người có cái nhìn tích cực và tin tưởng vào giới trẻ như ông vừa nói?

Lớp già như chúng tôi, hay trẻ hơn chúng tôi dăm bảy tuổi có một nhược điểm lớn. Đó là chúng tôi là những nhân vật của thời kỳ kinh nghiệm, không phải những nhân vật của thời kỳ học vấn.

Tôi là một trong số ít người cố gắng thay thế kinh nghiệm bằng học vấn, nhưng về cơ bản vẫn là kinh nghiệm. Kinh nghiệm luôn tích lũy dần theo tuổi tác. Cho nên người có kinh nghiệm bao giờ cũng nhìn xuống đối với bọn trẻ, lấy cái ngố, sự ngây thơ, vụng dại của chúng trong ứng xử hàng ngày để đánh giá con người và năng lực của chúng.

Đó là nhược điểm quan trọng nhất của thế hệ chúng tôi. Nhìn theo cách đó bao giờ cũng thấy thất vọng một chút, không yên tâm một chút, hồi hộp và bất an một chút. Điều này cũng là tâm lý thông thường của mọi vùng miền, mọi giai đoạn trên thế giới này, cho nên cũng dễ thông cảm. Thế hệ chúng tôi chưa đủ năng lực để sáng tạo ra bất kỳ cái gì khác thế giới, nhân loại cả.

Mặt khác, thế hệ đi trước cũng không thể phó thác một cách bừa bãi đối với thế hệ trẻ để chúng phát triển văng mạng. Cách phó thác đó là một thái độ hoàn toàn vô trách nhiệm, và lười biếng của thế hệ già. Và khi không lười biếng, không vô trách nhiệm thì bao giờ cũng bảo thủ một chút. Sự bảo thủ ấy nếu duy trì ở chỉ giới hợp lý thì là sự bảo thủ tích cực, nó thể hiện trách nhiệm, sự gắn bó.

Tôi có một người bạn là Hoàng thân của Lào, dạy đại học ở Hawaii (Mỹ). Cách đây vài chục năm, anh ấy kể cho tôi là hai vợ chồng anh để rèn luyện con đã cho con đi... bán cam. Kết quả, lời thì con họ không kiếm được bao nhiêu, nhưng tiền xăng để hai vợ chồng "rình mò" xem con mình hành động thế nào, có tự gây tai họa gì không còn tốn hơn. Nhưng đó vẫn là bài học làm người cần thiết cho con họ.

Tôi nghĩ thế hệ chúng tôi, đều muốn con mình có kinh nghiệm hơn, trưởng thành lên, có học vấn cao hơn, đạt nhiều thành tựu để có thể yên tâm vững bước. Đó là một tâm lý rất phổ biến, bình thường ở mọi dân tộc, mọi thời đại, chứ không riêng gì VN.

- Vậy đối với giới trẻ trong thời kỳ hiện nay, là một người đi trước, ông có lời khuyên gì?

Lời khuyên của tôi với các bạn trẻ là hãy dũng cảm, cố gắng tích cực, bươn trải đối mặt với tất cả các sự thật, và tự lựa chọn các tiêu chuẩn để đánh giá các sự thật ấy, không trốn tránh. Chọn chỗ đứng an toàn để không "tên bay đạn lạc", để không trượt xuống vực, nhưng phải đối mặt với các sự thật và suy xét, lựa chọn cho mình thái độ, phương pháp, cách thức để tiếp cận với cuộc sống, để định hướng nghề nghiệp của mình.

Chúng ta luôn phê phán mọi chất lượng xã hội mà lại quên mất rằng chúng ta a dua, chúng ta không có năng lực lựa chọn. Xã hội cũng không khuyến khích sự thận trọng trong quá trình lựa chọn. Truyền thông là một trong những phương tiện cơ bản để hỗ trợ giới trẻ trong việc lựa chọn, mà trước hết là lựa chọn thái độ với cuộc sống, nhưng cũng chưa đủ "chín chắn" để thực hiện vai trò này.

Trong thời điểm nhiều biến động như hiện nay, khả năng lựa chọn càng trở nên quan trọng với giới trẻ. Sự lựa chọn nghiêm khắc, nghiêm túc là vô cùng quan trọng.